-Pi­še: To­mi­ca A. Mi­lo­vić

Ne­dav­no sam čuo (ili pro­či­tao) div­nu mi­sao: „ Vr­hu­nac in­te­li­gen­ci­je je do­bro­ta“. Mi­sao ko­ja mo­že po­slu­ži­ti kao svje­ti­o­nik i pu­to­kaz ku­da bi čo­vjek tre­ba­lo da ide, če­mu da stre­mi, ne ­bi ­li do­se­gao i do­ta­kao vr­li­nu u se­bi. I po­ku­šao da tu zla­ća­nu oso­bi­nu ot­kri­je i u dru­gom čo­vje­ku, ras­pi­ri je i uve­že u je­din­stve­ni oganj. U je­din­stve­ni pod­vig, u buk­ti­nju po­bje­de do­bra nad zlim po­stup­ci­ma. I zlim dje­li­ma.
U ne­kim od pe­de­se­tak tek­sto­va ko­je sam u po­sled­nje če­ti­ri go­di­ne na­pi­sao za „Dan“, po­ku­ša­vao sam, sa­o­bra­zno svo­jim spo­znaj­nim mo­guć­no­sti­ma, ne­što re­ći o fe­no­me­ni­ma do­bra i zla. Iako su nji­ho­vi pu­te­vi te­ško do­ku­či­vi i za naj­um­ni­je gla­ve, či­ni mi se da zlo i do­bro ni­ka­da ne tre­ba „osta­vlja­ti na mi­ru“. Čo­vje­ko­va kul­tu­ra i sa­znaj­na ra­do­zna­lost mo­ra­ju, bez ostat­ka, tra­ga­ti za oso­be­no­sti­ma ove dvi­je po­ja­ve. O lju­ba­vi, kao po­stoj­bi­ni do­bra, i mr­žnji kao po­stoj­bi­ni zla.
Od isko­na se po­sta­vlja ni­ma­lo jed­no­stav­no pi­ta­nje, ka­ko je to Bog, si­no­nim bez­gra­nič­ne lju­ba­vi i do­bro­te, stvo­rio čo­vje­ka kao ,,dvo­gla­vo“ bi­će: kao an­đe­la i kao đa­vo­la. I po­slao ga na dvi­je po­zor­ni­ce isto­vre­me­no. Na onu ko­jom do­mi­ni­ra svje­tlost, ali i na po­zo­r­ni­cu gdje se ta­ma ras­pr­ti­la. Što upor­ni­je ve­li­ki mi­sli­o­ci po­ku­ša­va­ju da raz­mr­se čvor i na­đu od­go­vor na pi­ta­nje - ot­kud an­đeo i đa­vo tu je­dan po­red dru­gog, pro­blem po­sta­je, kao iz ina­ta, sve vi­še za­go­ne­tan.
Da li je zlo, pod­jed­na­ko kao i do­bro, be­smrt­no? Re­li­gi­ja uči da je je­di­no Bog, po pri­ro­di, be­smr­tan. Ta oso­bi­na „uro­đe­ne be­smrt­no­sti“ ne mo­že ni­ka­ko sle­do­va­ti čo­vje­ka. Ni on­da ka­da či­ni do­bra, ni on­da ka­da či­ni lo­ša (zla) dje­la. Čo­vjek je­ste di­je­te vr­hov­nog Stvo­ri­te­lja, ali i rob gri­je­ha. Ig­no­ri­sao je svog oca, po­stao ne­po­slu­šan i ban­do­glav. Do­veo je u pi­ta­nje sve oso­bi­ne i mo­ći ko­je su mu na uri ro­đe­nja da­ro­va­ne. Jed­no­stav­no, kao za­to­če­nik gri­je­ha, čo­vjek je, i to u ogrom­noj mje­ri, ota­njio svo­je fi­zič­ke, um­ne, mo­ral­ne, etič­ke i sva­ke dru­ge spo­sob­no­sti.
Eto, ve­li­ki dio svo­je isto­rij­ske evo­lu­ci­je čo­vjek je pro­veo (i pro­vo­di) u bra­to­u­bi­lač­kim su­ko­bi­ma. Za ova­kvu kon­sta­ta­ci­ju, pri­mjer Bal­ka­na je naj­i­lu­stra­tiv­ni­ji. Ovo me­đu­brat­sko zlo, kao i zlo op­šte uze­to, ni­je slu­čaj­nost. Ni­je plod ne­kog tre­nut­nog po­re­me­ća­ja kod lju­di. Ne. Ono je po­sle­di­ca ve­li­ke ne­sa­vr­še­no­sti čo­vje­ko­ve. Nje­go­ve ne­do­vr­še­no­sti po Bož­jem „cr­te­žu“. Nje­go­ve de­ge­ne­ra­tiv­no­sti. Čo­vjek sve vi­še i sve dr­ski­je od­ba­cu­je Bo­ga kao va­ja­ra lju­ba­vi, i pri­hva­ta mr­žnju, či­ji je pra­o­tac sa­ta­na. Ti­me se on (čo­vjek) na­su­kao na hri­di zla umje­sto na hri­di do­bra, pre­pu­niv­ši ta­ko „mje­ši­nu gri­je­hom“. Do­veo je tu mje­ši­nu do glo­bal­nog pu­ca­nja. I do ni­voa to­tal­nog, ka­ta­kli­zmič­nog pra­ska, po­sle ko­ga će te­ško bi­ti ostva­ri­ti po­vra­tak u pre­đa­šnje sta­nje.
Ame­rič­ki psi­ho­log Bej­ker, pla­si­rao je tvrd­nju da čo­vjek za­i­sta „vo­li da mr­zi“. Na­kon što je okon­čan hlad­ni rat i pao Ber­lin­ski zid, Bej­ker se za­pi­tao - ko­ga će Ame­ri­kan­ci sa­da mr­zje­ti? Ko­ga će mr­zje­ti na­kon pa­da sta­lji­ni­stič­kog ko­mu­ni­zma, ko­ji smo, kon­sta­tu­je Bej­ker, „to­li­ko vo­lje­li da mr­zi­mo“. Nje­go­va strep­nja bi­la je neo­sno­va­na. Hlad­ni rat do da­na da­na­šnjeg ni­je okon­čan. Na­pro­tiv, po­stao je pri­lič­no vruć, a Ame­ri­kan­ci svo­ju lju­bav pre­ma mr­žnji de­mon­stri­ra­ju ši­rom ze­mlji­nog ša­ra. Svu­da ku­da ih vo­de nji­ho­vi na­ci­o­nal­ni, u su­šti­ni osva­jač­ki in­te­re­si.
Vra­ti­mo se re­če­ni­ci s po­čet­ka tek­sta da je „vr­hu­nac in­te­li­gen­ci­je do­bro­ta“. In­te­li­gen­ci­ja, po­zna­to je, pred­sta­vlja uro­đe­nu spo­sob­nost čo­vje­ko­vu da pred­vi­đa i pro­mi­šlja, te iz­no­si sta­vo­ve o pro­ce­si­ma, pro­ble­mi­ma i do­ga­đa­ji­ma. Spo­sob­nost da se na um­ni i ra­zum­ni na­čin da­je sud, pro­cje­na i ocje­na onog što se do­ga­đa, ili bi se mo­glo do­go­di­ti. Sud, ocje­na ili pro­cje­na ra­ci­o­nal­no­sti (ira­ci­o­nal­no­sti) čo­vje­ko­vog po­na­ša­nja kao slo­ve­snog bi­ća. Ocje­na i pred­ska­za­nje nje­go­vih rđa­vih stra­sti (mr­žnje, la­ko­mo­sti, vla­sto­lju­blja, zlo­či­nač­kih na­go­na i sl.).
Ne­ma di­le­me! Do­bro­ta bi tre­ba­lo da bu­de osnov za iz­grad­nju po­vje­re­nja me­đu lju­di­ma. Do­bro­ta je naj­plod­ni­je tlo za bu­ja­nje lju­ba­vi u čo­vje­ku. Onog čo­vje­ka u či­joj bi su­šti­ni, ba­rem dje­li­mič­no, bio pre­po­znat lik Bož­ji.
Ako bi do­bro­ta bi­la za­i­sta mje­ri­lo za čo­vje­ko­vu in­te­li­gen­ci­ju, ili čak pred­sta­vlja­la ne­ki njen vr­hu­nac, on­da, na ve­li­ku ža­lost i ljud­ske je­din­ke i ljud­skog ro­da u naj­ši­rem smi­slu, ko­e­fi­ci­jent in­te­li­gen­ci­je čo­vje­ka bio bi na ve­o­ma, ve­o­ma ni­skom ni­vou. Na po­ra­znom ni­vou.